دکتر محمدصالح تسخیری استادیار گروه حقوق بین‌الملل دانشگاه قم و دکتر محمدجواد نجفی دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم ناقدان کرسی و حجت‌الاسلام محمدمهدی زارع دبیر این جلسه بودند.

در ابتدای این جلسه حجت‌الاسلام دکتر ابراهیمی با اشاره به لزوم مراجعه به منابع اسلامی گفت: با اینکه منابع حقوق اسلامی یک منبع غنی در این باره است، در منابع حقوقی کمتر به منابع اسلامی مراجعه می‌شد. در ابتدا بنده این موضوع را از نهج البلاغه شروع کردم بعد از آن متوجه این مطلب شدم که امیرالمؤمنین با استفاده از قرآن برای مباحث خود موید می‌آورد و این یک دلگرمی برای بنده ایجاد کرد.

وی افزود: بدون پیش‌داوری فیش‌برداری و مباحث را دسته‌بندی کردیم. تقسیم‌بندی ما از نگاه حقوق بین‌الملل بود هرچند در موارد دیگر حقوقی هم می‌توان از آن استفاده کرد که حدود 540 موضوع حقوقی شد که از 490 قسمت آن می‌توان در حقوق بین‌الملل و حقوق بشر استفاده کرد.

دکتر ابراهیمی همچنین تاکید کرد: برای نگارش این کتاب از المیزان و صافی و مجمع هم به فراخور استفاده کرده‌ام و در کتب حقوق بین‌الملل هم از مشترکات علوم‌ها استفاده کردم و آن را مبنای مطالعه قرار دادم.

در ادامه این جلسه دکتر محمدصالح تسخیری استادیار گروه حقوق بین‌الملل دانشگاه قم به عنوان اولین ناقد با اشاره به اینکه فضای حقوق بین‌الملل خالی از فضای دینی است و این کتاب بسیار ارزشمند است، گفت: نکات مثبت کتاب واضح است و نیاز نیست آن را بیان کنیم، من میخواهم وارد ابعاد مختلف این کتاب بشویم که در ویراست‌های بعدی مورد توجه قرار گیرد.

وی در ادامه نقدهای خود را نسبت به کتاب در دو تقسیم‌بندی ظاهری و ماهوی بیان کرد:

اشکالات ظاهری:

• این کتاب نکات ویراستاری زیادی داشت و صفحه‌آرایی خوبی ندارد و در آن عجله رخ داده است و این باعث می‌شود در محتوا تردید ایجاد شود.
• خوب بود کتابشناسی و پیشینه تحقیق در آن ذکر می‌شد که محققان دیگر راحت در این زمینه کار کنند.

اشکالات ماهوی:

• بیان مقدمه برای مسائل لازم بود چون ذهن مخاطب هم آشنا با ذهن مؤلف شود و لازم بود اهتمام بیشتری به مقدمه و نزدیک کردن ذهن مخاطب با مطالب حقوقی ذکر می‌کردند تا بتواند مخاطب ارتباط بین آیات و موضوعات را بهتر درک کند و به اشتباه نیفتد.
• شما زحمت شایسته‌ای کشیدید اما خیلی جاها ای کاش شسته رفته‌تر از اینی که هست ذکر می‌کردید مثلاً حقوق در مخاصمات و حقوق بر مخاصمات برای خیلی از مخاطبین شبهه ایجاد می‌کند و لازم بود کمی دانشنامه‌ای‌تر این کتاب نوشته می‌شد و شاید این‌گونه منقح‌تر می‌شد.
• خیلی از جاها از اصل استفاده کردید که این اصل‌ها نیاز به بررسی و اثبات دارد. نمی‌توان آن را پیش‌فرض گرفت مثل اصل صلح که خودش جای تشکیک دارد، حداقل می‌شد برای محقق در پاورقی منابع مطالعه برای اثبات بودن این اصل ذکر می‌شد.
• خیلی موارد تیتر و زیر تیتر با هم ارتباط ملموسی نداشتند و دقیق نیست و ذهن پژوهش‌گر را درگیر می‌کرد.
• حق حقوق بشر در این کتاب ادا نشده است، حقوقدان‌های اروپایی و آمریکایی از یک جمله کوتاه از کتاب مقدسشون یک نظریه درآوردند و حقوق بشر هم این قابلیت را دارد.
• در برخی جاها شما جمع‌بندی بین دو نظریه را مشخص نکردید و منقح نشده است.

 

در ادامه این جلسه دکتر محمدجواد نجفی دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم نیز اشکالات خود را در محورهای ذیل بیان کرد:

• در ذهن من کسی نیست که توانسته باشد 540 موضوع درآورده باشد و این بسیار ارزشمند است.
• به این شیوه می‌گویند شیوه استنتاقی و یک تفسییر موضوعی است که برای دریافت جهان‌بینی این نوع تفسیر بهتر راه را نشان می‌دهد.
• ویراستاری کتاب ضعیف است.
• پیشینه پژوهش ذکر نشده.
• برخی موارد از مدار خارج شده و خیلی بحث شده است.
• برخی جاها همپوشانی دارد که خب توجیه دارد تا حدودی.
• اصل زیاد ذکر کردید که این خودش ارزشمند است و اما اینکه این همه اصل در واقع داریم یا نه جای بحث زیادی دارد.
• این مباحث پیش‌نیازهایی دارد که خوب بود ذکر می‌شد برای آمادگی ذهن مخاطب و حتی گاهی نمی‌توان آن را ذکر کرد.
• منابع حقوقی کمی ذکر کردید و بیشتر منابع قرآنی است.
• بیشتر فصول مقدمه ندارد.
• نتیجه‌گیری هم خیلی اوقات از آن غفلت شده است.
• فرضیه رقیب شما انحصار ندارد و فرضیه‌های رقیب دیگری نیز اینجا دارد. من قبول ندارم که بتوان از قرآن نظام حقوقی درآورد اما می‌توان آموزه‌ها و مفاهیم حقوقی استخراج کرد پس نه تنها قرآن بلکه از فقه هم می‌توان آموزه‌هایی درآورد که برای امور اقتصادی و حقوقی... استفاده کرد اما نمی‌توان نظام از آن استخراج کرد. درواقع این نظریه رقیب شما می‌شود نه آن نظریه ساده رقیب که بیان کردید.
• به قول آقای صدر ما از تفسیر قرآن باید به نظریه و مبانی برسیم که می‌توان از آن در دانش جدید استفاده کرد.
• گزاره جامعیت و... قرآن  هم هر گزاره‌اش قابل خدشه است، جامعیت و جاودانگی قرآن به این موارد نیست.
• در فصول بی مقدمه وارد شده‌اید.
• امت هم در قرآن لزوما به انسان‌ها نمی‌باشد برخی برای پرندگان و حیوانات هم ذکر شده است.
• فصل هفتم ناگهان وارد بحث می‌شود. اول باید جایگاه جهاد را بررسی کنیم سپس وارد بحث شویم.

 

در انتهای این جلسه دکتر ابراهیمی به برخی از اشکالات اشاره شده توسط ناقدان پاسخ داد و گفت:

• اینکه برخی نکات پیش‌فرض گرفته شده است، چون در دیگر کتاب‌ها پیش‌فرض‌ها را ذکر کرده‌ام.
• علت دیگر تلخیص کتاب است که رخ داده و محذوفات زیاد شده است.
• تاسیس اصول خاص حقوق بین‌الملل است و گاهی اوقات اصل تاسیسی از خود قرآن است مثلا در اصل صلح یا اصل جنگ اصل را به هدایت برگردانده‌ام اما باز برای خود من بعدا حاصل شد که اصل بر صلح است و بسیار محکم است.
• آیات قرآن قابلیت این را دارد که در چندین موضوع از آن استفاده کرد که سعی کردم تناسب موضوعی در آن حفظ شود و هدف ما فهرست‌نویسی و فیش‌برداری آیات بود.

 

کتاب قرآن و حقوق بین‌الملل اثر حجت‌الاسلام دکتر علیرضا ابراهیمی توسط انتشارات دانشگاه قم منتشر شده است.