حجت‌الاسلام والمسلمین سید میرهاشم حسینی و حجت‌الاسلام والمسلمین احمد قیصری از اساتید سطوح عالی حوزه به عنوان ناقد و حجت‌الاسلام والمسلمین سید مهدیار حسینی به عنوان دبیر علمی در این جلسه حضور داشتند.

در ابتدای این جلسه حجت‌الاسلام دکتر مهدی گرامی‌پور با اشاره به نقش جنسیت در نظام حقوق و تکالیف فردی و اجتماعی گفت: در شریعت اسلام جنسیت نقشی تعیین کننده در نظام حقوق و تکالیف فردی و اجتماعی دارد. اکثر افراد جامعه دارای هویت جنسی واضح و روشنی هستند. اما برخی از افراد دچار ابهام جنسیتی می‌باشند که از آن‌ها در فقه با عنوان «خنثی» یاد می‌شود. گروهی دیگر دچار اختلال یا ملال جنسیتی هستند یعنی در عین حال که از جهت جسمی دارای وضعیت مشخصی می‌باشند اما از جهت روحی- روانی با جنسیت کنونی خود احساس عدم تطابق می‌کنند.

وی افزود: در دهه‌های اخیر به دلیل مشکلات فراونی که برای این افراد وجود دارد، همواره این سؤال مطرح بوده که آیا تغییر جنسیت در این افراد از نظر فقهی جایز است یا خیر؟ و در فرض جواز آیا بطور مطلق جایز است یا در شرایط خاص؟ اما نکته‌ای که در پژوهشهای صورت گرفته همواره مورد غفلت قرار گرفته این است که آیا اساساً امکان تغییر جنسیت وجود دارد یا خیر؟ بنابراین در مرحله اول باید معیارهای تشخیص جنسیت افراد و امکان تغییر آن مورد بررسی قرار گیرد.

رئیس پژوهشکده علوم انسانی اسلامی دانشگاه قم با بیان مقدمه‌ و تعاریف مرتبط با بحث درخصوص جنسیت و تغییر جنسیت، افزود: یکی از ادله حرمت تغییر جنسیت، ضرر به نفس است. در تعالیم دین مبین اسلام برای روح و جسم انسان‌ها ارزش بسیار بالایی به چشم می‌خورد به‌طوری‌که انسان را از هرگونه آسیب و ضرر رساندن به بدن و جسم خود برحذر می‌دارد. به طور مثال در آیه ‌۱۹۵ سوره بقره انسان از هلاکت و نابود کردن نفس نهی شده است: «و لا تلْقوا بایْدیکمْ الی التّهْلکة؛ با دست خویش خود را به هلاکت نیفکنید.»

وی در تفسیر این آیه تصریح کرد: این آیه هر چند در مورد ترک انفاق برای جهاد وارد شده، ولی مفهوم وسیع و گسترده‌ای دارد که موارد زیادی را شامل می‌شود. در تمام این موارد، انسان نباید بدون جهت، جان خود را به خطر‌ اندازد.

استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه قم با بیان قاعده اضطرار در صدور حکم توسط فقها گفت: بر فرض «امکان تغییر جنسیت»، حکم اولی این عمل، حرمت می‌باشد و حتی به فتوای فقهایی که قائل به جواز تغییر جنسیت شده‌اند، با توجه به استلزام دائمی آن با محرماتی نظیر لمس و نگاه حرام، این عمل جایز نخواهد بود و صرفا در صورت تحقق عسر و حرج و اضطرار واقعی، حکم ثانوی جواز برای آن‌ها جاری می‌گردد.

در ادامه این جلسه، حجت‌الاسلام مهران گودرزی به عنوان ارائه‌کننده دوم، بحث خود را با بیان تفاوت بین افراد خنثی و ترنس سکشوال آغاز کرد و گفت: تراجنسیتی ترجمه فارسی ترنس سکشوال (Trans sexual) یا ترنسجندر (Trans gender) است و به افرادی گفته می‌شود که هویت جنسیتی یا بیان جنسیت آن‌ها با جنسیت انتسابی هنگام تولدشان متفاوت است. نکته مهم در این افراد این است که اشخاص تراجنسیتی از نظر عرفی و فقهی و حتی براساس سه ملاک (هورمون، ژنتیک، دستگاه تناسلی) در نزد پزشکان، دارای جنسیت مشخص و معین هستند ولی از منظر روانشناسی و از نظر خودشان این ذهنیت وجود دارد که متعلق به جنس مخالف‌ هستند. با این بیان مشخص می‌شود که باید بین شخص تراجنسیتی و افراد خنثی یا دو جنسی (هرومافرودیت) تمییز داد.

وی افزود: بحث بسیار مهم و تعیین کننده در اینجا، «ملاک جنسیت» در فقه و احکام اسلامی می‌باشد. فقهای عظام و مراجع تقلید در مباحث و کتاب‌های خود، ملاک روشنی برای تشخیص جنسیت ارائه نکرده‌اند لکن آنچه از خلال برخی ابواب فقه - مانند نکاح، ارث و... – روشن می‌گردد این است که ملاک تعیین جنسیت را به عرف واگذار کرده‌اند و بر این باورند که تعیین مذکر و مؤنث بودن افراد، امری عرفی است.

حجت‌الاسلام گودرزی تصریح کرد: مجموع دستگاه تناسلی در خارج و داخل بدن و ویژگی‌های معمول و مورد انتظار زنانه و مردانه در یک فرد، تعیین‌کننده جنسیت وی خواهد بود. در نتیجه از آن‌جا که عمل تغییر جنسیت، نمی‌تواند تمام اندام‌های زنانه و مردانه را به یکدیگر تبدیل کند، تغییر جنسیت واقعی محال است و حتی با انجام تغییرات و جراحی‌های ظاهری مانند «هورمون درمانی» یا «قرار دادن آلت مصنوعی»، همچنان در احکام شرعی و تکالیف قانونی دارای حالت سابقه بوده و تغییری در آن‌ها رخ نخواهد داد.

وی در انتها با تعریف واژه مخنّث به بیان روایات در این خصوص پرداخت و گفت: برخی درصدد این هستند که پدیده تراجنسیتی را یک پدیدة نوظهور جلوه دهند و وانمود کنند که در گذشته و به عنوان مثال در صدر اسلام وجود نداشته است و علت پیدایش آن، برخی تغییرات فرهنگی و زیستی در میان جامعه و خانواده است که باعث شده ترنس‌سکشوال‌ها در جامعه نمایان شوند و تعداد آن‌ها رو به افزایش رود اما با رجوع به روایات اهل بیت علیهم السلام و کتب فقهی می‌توان دید این پدیده در سابق هم وجود داشته و برخی از اقسام آن پدیده‌ای نوظهور در جهان نمی‌باشد.

در ادامه این جلسه حجت‌الاسلام والمسلمین سید میرهاشم حسینی استاد سطوح عالی حوزه با طرح این سؤال که در مقاله شما موضوع تغییر جنسیت یک موضوع بسیار مهم برای حکومت اسلامی بیان شده است، گفت: اگر بیان می‌شود که یک موضوعی بسیار مهم است، باید دلایل اهمیت آن را ذکر کرد. مهم به چه دلیلی؟ به دلیل کثرت آیات و روایات؟ به دلیل آثار اخروی و دنیوی بحث؟ درجه اهمیت این موضوع چطور تعیین شده است؟ این موضوع چه جامعة آماری را دربرمی‌گیرد؟ به نظر در بیان اینکه حل این مسئله از وظایف حکومت اسلامی است، اشتباهی صورت گرفته است. وظیفه حکومت اسلامی از حیث حکومت اسلامی تأمین مصالح مادی و معنوی مردم و حفظ و ارتقای آن است.

وی با توضیحاتی در مورد بحث‌های مربوط به جنس و جنسیت و تفاوت لغوی و ماهوی این نوع اصطلاحات، افزود: در مفهوم «جنس» اینکه زن است یا مرد است یا خنثی است یا تراجنسیتی مورد بحث قرار می‌گیرد. در تراجنسیتی ما فاصله‌ای بین جسم و روان داریم. اینکه «مخنّث» را با تراجنسیتی یکی بدانیم، کاملاً اشتباه است. مخنّث کسی است که به‌طور مثال احراز مردیت شده ولی به خاطر شهوت و برپایه یک اختیاری خصوصیات زنانه پیدا کرده است.

حجت‌الاسلام حسینی با بحث مفصلی در مورد تفاوت دیدگاه عرفی و دیدگاه فقهی، بررسی روایات و منشأ روایات، حکم مجاز لمس و نظر پزشک صحبت‌های خود را به پایان رساند.

در ادامه این جلسه حجت‌الاسلام والمسلمین احمد قیصری از اساتید سطوح عالی حوزه با اشاره به اینکه ادله ارائه شده در این جلسه با عنوان مقاله و مطلب ارسالی متفاوت است، گفت: عنوان مقاله «بررسی حکم فقهی عمل تغییر جنسیت در افراد تراجنسیتی» است که بخشی از موضوع این جلسه را شامل می‌شود اما در ارائه حکم فقهی تغییر جنسیت مورد بررسی قرار گرفت. شاید ما افراد تراجنسیتی را «بیمار» بدانیم، برای همین احکام بیماران برای آنها باید مورد توجه قرار بگیرد اما مواردی که در این جلسه بیان شد خیلی فراتر از این افراد بود. ادله مطرح شده در این جلسه ناظر به بیماران نبود بلکه افراد عادی مورد بررسی قرار گرفتند.

وی در ادامه افزود: در این مقاله ملاک‌های مرد بودن و زن بودن مورد بررسی قرار گرفت اما به نظر لازم بود که ملاک‌های جنسیت در شرع نیز مورد بررسی قرار می‌گرفت. ملاک مرد بودن یا زن بودن در منابع دینی چیست؟ استاد میرهاشم فرمودند روح زن و مرد تفاوت ندارد اما این عبارت نیاز به اثبات دارد.

حجت‌الاسلام قیصری در بخش پایانی صحبت‌های خود گفت: ما یکسری احکام شرعی داریم، حکم‌الله واقعی داریم که به‌دست آوردن آن کار فقیه است و یک مرحله بعد از آن، بیان این احکام را داریم. این هم به نظر من کار فقیه است. ما در بیان احکام توسط شارع گاه یک ظرافت‌هایی می‌بینیم که خیلی تأثیرگذار است. ما بیاییم بگوییم عمل تراجنسیتی حرام است الا در افراد مضطر. آیا این‌طور بیان کردن حکم درست است؟ مثال می‌زنم؛ ما به افراد تراجنسیتی می‌گوییم امکان تغییر جنسیت وجود دارد یعنی امیدی به آنها می‌دهیم، شاید با این کار احساس ضرورت را در آنها تشدید کنیم یا مثلا چند سال قبل استفتائی بیرون آمد که در صورت اضطرار در شرایط روزه می‌توان کمی آب خورد تا فرد از تشنگی تلف نشود و بعد ادامه روزه را بگیرد. همان زمان به نظر این احساس ضعف و اضطرار در بین برخی از روزه‌داران تشدید شد و سؤال‌هایی هم از این دست پرسیده شد که شاید چندان هم حکم شکستن روزه سخت و مهم نباشد.

در پایان این جلسه ارائه‌دهندگاه به جمع‌بندی مباحث خود در قالب پاسخ به اشکالات ناقدان پرداختند.