در این نشست دکتر محمدجواد توکلی دانشیار گروه اقتصاد موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) و حجت الاسلام دکتر حسین بحرینی یزدی دکتری اقتصاد اسلامی و پژوهشگر اقتصاد ناقدان کرسی و حجت‌الاسلام دکتر محمد زارعی مدرس حوزه و دانشگاه و پژوهشگر اقتصادی دبیر علمی جلسه بودند.

در ابتدای این جلسه دکتر علی سعیدی در معرفی مطلوبیت گرایی، فایده گرایی یا سود گرایی گفت: اولین کسی که به صورت جدی نظریه مطلوبیت گرایی/ سود گرایی را در فلسفه اقتصاد مطرح کرد جرمی بنتام (Jeremy Bentham) بود. اصل کلی فلسفه بنتام بر منفعت‌گرایی و سودجویی استوار است. این بنیاد اخلاقی بر این باور بود که میزان و معیار کردار، یعنی عمل نیک و بد و موجبات آن چه در عالم اخلاق و چه در عالم سیاست، رنج، خوشی و لذت است. از این رو باید عملی را اختیار و اتخاذ کرد که خوشی و لذت حاصل از آن بیشتر، بادوام‌تر و مؤثرتر و شامل حال جماعت بیشتری باشد.

وی در ادامه افزود: نظریه بنتام در بین خود غربی‌ها هم با دو اشکال جدی مواجه بود اول اینکه مقوله حقوق طبیعی انسان را زیر سوال برد و شان و جایگاه انسانی افراد را نادیده می‌گرفت و اشکال دوم اینکه یک واحد ارزش مشترک برای همه تحلیل‌های اخلاقی خودش در نظر می‌گرفت و لذت‌های والا و لذت‌های پست را یکسان می‌دانست و همه مسائل اقتصادی را با عینک سود زیان مادی تحلیل می‌کرد.

معاون فرهنگی دانشگاه قم با اشاره به اساتیدی که راه بنتام را ادامه دادند گفت: در نسل بعدی اقتصاددانان غربی، جان استوارت میل کار بنتام را ادامه داد و سعی کرد اشکالات و ایرادهایی که به نظریه بنتام وارد بود را جواب بدهد و در سال 1859 کتاب (درباره آزادی) را نوشت و گفت مردم باید آزاد باشند هر کاری می‌خواهند انجام بدهند به شرط اینکه این آزادی آزاری به دیگران نرساند. حداکثرسازی سود در بلند مدت را مطرح کرد و برای پاسخ دادن به اشکال دوم هم در سال 1861 م مقاله سودگرایی را نوشت و با تفکیک بین لذت‌های والا و پست خواست اشکال را جواب بدهد.

دکتر سعیدی در نقد مطلوبیت‌گرایی گفت: دو مورد 1) التزام به حداکثرسازی نفع شخصی و حداکثرسازی فایده عمومی و 2) افزایش مطلوبیت کل که ممکن است با افزایش مطلوبیت ثروتمندان محقق شود نه فقرا را می‌توان در نقد رویکرد مطلوبیت‌گرایی بیان کرد.

این استاد اقتصاد اسلامی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: اساس اقتصاد متعارف بر پایه سودگرایی است. ملاک در سیاست‌گذاری‌ها روی پیامدها و خروجی رفته است. وقتی نگاه کالاسازی به آنها شد مباحث بعدی در پی آن می‌آید و عرضه و تقاضا می‌آید. مثلاً کالاسازی دانش که استاد می‌شود ارائه‌کننده و عرضه‌کننده کالای دانش که باید پول بگیرد و دانشجو که تقاضاکننده است و متناسب با نوع درخواست خود پول می‌دهد. در بهداشت و درمان هم همین مساله پدید آمده است. فرهنگ هم تبدیل به کالا می‌شود مثلا آثار فرهنگی کالا می‌شود و توریسم می‌آید و... در بحث انرژی هم بازار درست می‌کند [مثل طرح وان]، توجیه نظری ایجاد می‌کند برای نظام سرمایه‌داری. اگر ملاک نیاز باشد فرصت‌ها بهتر توزیع می‌شود.

دکتر سعیدی در مورد نگاه شهید صدر در این موضوعات گفت: تاکید بر خروجی‌گرایی مناسب نیست. جعل مبنا و سیاست‌گذاری بر اساس آن صحیح نیست. مبنای شهید صدر کشف است نه جعل.

 

در ادامه این جلسه دکتر توکلی به عنوان اولین ناقد با اشاره به اینکه موضوع این کرسی بسیار مهم است و در ادبیات اقتصاد اسلامی به آن پرداخته نشده، گفت: نقد فایده‌گرایی و نقد کالایی شدن مهم است. تفکیک شهید صدر در 5 محور خیلی مهم است. ابهام این است که چطور این دو بحث را به هم مرتبط کنیم. ما توزیع مواهب داریم. تولید و مصرف هم در بحث شهید صدر هست که در مقاله نیامده است.

وی افزود: به طور مثال در توزیع بودجه، بودجه را به مناطق محروم بدهیم یا به پایتخت. در هر منطقه به کدام پروژه تخصیص بدهیم. یعنی مسئله اصلی این است که آیا عدالت این است که بودجه را باید به طور مساوی بین استان‌ها تقسیم کنیم یا نه، بودجه تهران به خاطر پایتخت بودن باید خیلی بیشتر از سایر نقاط کشور باشد؟ ما باید تکلیف خود را با مکاتب اخلاقی مشخص کنیم که آیا حق‌گرا هستیم یا نتیجه‌گرا؟ در برخی موارد در بودجه‌ریزی مشکل ساختاری داریم. بودجه بر اساس سرانه توزیع می‌شود و عملا بودجه به سمت شهرهای پرجمعت و بزرگ پیش می‌رود.

دانشیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در ادامه افزود: در برخی موارد چاره‌ای نداریم که به سمت فایده‌گرایی برویم. در مسئله تعطیلی شنبه به جای توجه به پیامدگرایی اقتصادی باید به سمت پیامدگرایی و سود و زیان اجتماعی برویم.

 

حجت‌الاسلام دکتر بحرینی ناقد دوم کرسی نیز در ابتدای سخنان خود با اشاره به اینکه این کار، کار سختی است و جرئت می‌خواهد و فقط از قم برمی‌آید، گفت: در این مقاله انبوهی از مفاهیم استفاده شده بود که همه‌ی آنها لازم است اما باید دسته‌بندی و چینش صحیح شوند. ما جامعه علمی نداریم که حرف‌های همدیگر را کامل بفهمیم بلکه گفت‌وگوی علمی داریم.

وی افزود: مطلوبیت گرایی یکی از این واژه‌هاست که مفهوم آن مبهم است. از نگاه بنتام فایده‌گرایی کنش‌گری حرف زده، پیگو هم فایده‌گرایی دارد. فایده‌گرایی یک دستگاه اخلاق است. نحوه ارتباط آن با اقتصاد و محور اتصال را هم باید مشخص کنیم. ما باید مجموع مطلوبیت‌ها را لحاظ کنیم.

دکتر بحرینی با بیان این سوال که فایده‌گرایی خودگرا است یا کل‌گرا یا دیگرگرا گفت: برخی از اشکالات ما در کالایی‌سازی به این نظریه وارد نمی‌شود. ما باید به این سوال پاسخ دهیم که نخ ارتباط اخلاق به اقتصاد چیست؟

این استاد اقتصاد اسلامی در پایان سخنان خود با تاکید بر اینکه شهید صدر اخلاقش عقل‌گراست، گفت: به نظر من باید اصل مطالب اساتید را بخوانیم نه ترجمه آنها را. مثلاً در ترجمه آثار شهید صدر، اشتباهات زیادی وجود دارد و به عنوان یک نمونه، «خیر کثیر» و «منفعت عامه» اشتباه ترجمه شده‌اند.

در پایان این جلسه، دکتر سعیدی و حاضران در مورد مباحث مطرح شده به بحث و گفت‌وگو پرداختند.