در این نشست علمی که در دانشکده الهیات دانشگاه قم برگزار شد، دکتر رسول عباسی دانشیار گروه مدیریت دانشگاه حضرت معصومه (س) و حجت‌الاسلام میثم رستمی استاد سطوح عالی حوزه و پژوهشگر اقتصادی به عنوان ناقد و سید مهدی موسوی کارشناس پژوهشکده علوم انسانی اسلامی به عنوان دبیرجلسه حضور داشتند.

در ابتدای این جلسه دکتر مسعودی‌پور با اشاره به اینکه تمدن‌سازی دینی به وسیله نظام‌سازی اجتماعی با اتکا به آموزه‌های دینی باید تحقق یابد، گفت: یکی از مهم‌ترین حوزه‌های تعاملی انسان‌ها در جامعه، حوزه کسب و کار است که متشکل از نظامات مختلفی است که نظام تبلیغات تجاری یکی از آنهاست.

استادیار گروه مدیریت دانشگاه قم در ادامه افزود: برای تدوین مقاله، 87 تیزر تبلیغات تجاری جایزه‌دار بررسی و محتوای کیفی آن و ابعاد محتوایی و موضوعی که در این تبلیغات به آن پرداخته می‌شود، استخراج گردید. تحریک مخاطب از طریق عنصر طمع برای رسیدن به جوایز گران قیمت بن‌مایه ترغیبی این تبلیغات را شکل می‌دهد. ایجاد آرزو و امل برای رسیدن به جوایز لوکس و گران قیمت که مصرف‌کننده معمولی به صورت متعارف نمی‌تواند آنها را بدست آورد، بستری می‌شود برای ایجاد حرص و طمع در مخاطب تا بلکه بتواند با خرید محصول جایزه‌دار، به آرزوی ایجاد شده برسد.

مسعودی‌پور معتقد است فقه حاضر رویکرد انفعالی و محتاطانه دارد. وی در بیان ادله دیدگاه خود گفت: از اشکالات اساسی و بنیادینی که در نظام‌سازی بر اساس فقه حاضر وجود دارد، رویکرد انفعالی و محتاطانه آن، نه از باب جاری ساختن اصل احتیاط بلکه از جهت عمل به اصل «کلّ شیْ‏ءٍ هو لک‏ حلالٌ‏ حتّى‏ تعْلم‏ أنّه حرامٌ بعیْنه» (الکافی، ج‏5، ص313) است، در جایی که اصلاً محل تمسک به چنین اصلی نیست. توضیح بیشتر این که عصر حاضر، عصر بروز مسائل مستحدثه است که به واسطه توسعه مادی پرشتاب حاضر، ایجاد شده است. در این شرایط هر حکومت دینی و غیرسکولار باید ربط و نسبت میان خود و رفتارهای تجویز شده توسط نظام متعارف را مشخص کند. در مواجهه منفعلانه، بدون آن که فحص کافی در متون نقلی صورت گیرد، با مواجهه با ظاهر مسئله چون تناقضی با متون پرارجاع در تعیین حکم فقهی دیده نمی‌شود، بلافاصله اصل برائت صادر می‌شود.

برگزیده سیزدهمین جشنواره بین‌المللی فارابی در بخش علوم اقتصادی، مدیریت و علوم مالی در مورد مد عین به متاع دنیوی گفت: در طراحی نظام مطلوب تبلیغات تجاری در اسلام، یکی از اصول مهم و بنیادین که باید مورد توجه قرار گیرد، اصل عدم تشویق مد عین به متاع دنیوی است. تبلیغات تجاری نباید به گونه‌ای باشد که آرزوی داشتن مالی که در تملک دیگری است را در انسان ایجاد کند. تبلیغاتی که نشان می‌دهد فرد برنده با خرید یک بسته چای صاحب یک خودرو لوکس شده است، این میل و آرزو را در مخاطب ایجاد می‌کند که ای کاش او صاحب آن جایزه می‌بود. یا تیزری با نشان دادن فرد برنده در حالی که جایزه خود را تحویل گرفته است به مخاطب می‌گوید شما هم می‌توانید یکی از برندگان ما باشید، تحریک کننده طمع فرد از طریق مد عین به مال دیگری است؛ در حالی که قرآن کریم مخاطبان را از آن باز داشته است.

دکتر مسعودی‌پور در جمع‌بندی صحبت‌های خود گفت: خانوارهایی که به دلیل عدم تمکن مالی و عدم وجود ظرفیت برای رسیدن به سطح درآمدی بالاتر، با دیدن سریال‌های تلویزیون که بعضاً مروج سبک زندگی مصرفی و فاصله‌دار با اقشار متوسط جامعه است، افسوس و حسرت چنین زندگی را می‌خورند و تبلیغات تجاری نیز راهی برای رسیدن به آرزویشان را توصیه می‌کند و آن ترغیب مخاطبان به مصرف محصولاتی است که جوایز خیره‌کننده دارد، تا جایی که برنج، چای و رب گوجه‌ای که مشتری خریده تا نیازش را برطرف کند، ابزاری برای برطرف کردن نیاز غیرواقع بینانه و ساخته شده توسط همین تبلیغات شده است. جامعه اسلامی که در آن آموزه‌های دینی بر قناعت و رضایت به داشته‌های مادی و رعایت اعتدال در مصرف و تمتع مادی تاکید می‌کنند، اما در نقطه مقابل نظام تبلیغات تجاری آن محرک طمع و افزایش حرص در افراد است، به اهداف خود نخواهد رسید. چرا باید عده‌ای تولید کننده به جای وارد شدن در میدان رقابت با دیگران از طریق افزایش کیفیت محصولات و کاهش قیمت، با گذاشتن جایزه‌های لوکس، خارج از محیط رقابتی مشتریان را به سوی خود جلب کنند و در مقابل آثار مخرب روانی و تربیتی و فرهنگی ایجاد کنند؟ این نوع تبلیغات تنها در جهت سودآوری شرکت‌هایی است که نمی‌خواهند به قواعد رقابت در بازار تن دهند و سعی می‌کنند از طرق غیرمتعارف توجه مشتریان را جلب کنند.

در ادامه این جلسه دکتر رسول عباسی دانشیار گروه مدیریت دانشگاه حضرت معصومه(س)، صحبت‌های خود را با اشاره به نکات مثبت مقاله آغاز کرد و مواردی چون «بیان قاعده لاضرر»، «اثر وحشتناک تبلیغات تجاری بر کودکان»، «تدلیس و پوشاندن عیوب کالا»، «توصیه به عدم ترویج بیگانه‌پرستی»، «توصیه به عدم استفاده از کلمات خارجی»، «میانه‌روی و اعتدال در تبلیغات»، «زیرسؤال نبردن ارزش کار در تبلیغات (ایجاد تنبلی)»، «عدم سوء استفاده از مفاهیم مذهبی، کودکان و زنان در تبلیغات»، «گژکارکرد تبلیغات و تغییر سبک زندگی» و... را مهم و قابل توجه دانست.

عضو هیئت علمی دانشگاه حضرت معصومه(س) با اشاره به اینکه خیلی از محدودیت‌ها جزو قوانین است ولی رعایت نمی‌شود، گفت: در متن ضوابط، مصادیق دقیقاً ذکر شده است. به طور مثال، عدم استفاده از صفات اغراق‌آمیز یا عدم مقایسه با دیگران یا موارد دیگری که رعایت نمی‌شوند.

وی در ادامه افزود: به نظر بنده بحث تبلیغات، کاملاً روشن است و نیازی به ذکر مسائل فقهی نیست. خود قوانین کاملاً به محدودیت‌های تبلیغ اشاره دارند و همین قوانین نیز پشتوانه عقلی دارد. برای همین به نظرم نیازی به ورود به مباحث فقهی نبود.

عباسی در ادامه با بیان اینکه ذکر اسامی برندها در مقاله ابعاد حقوقی دارد و نویسنده باید مواظب بار حقوقی مقاله خودش باشد گفت: ما باید بین کالای غیر ضروری و مضر مثل پفک و چیپس با کالاهای ضروری و جایزه‌های مفید مثل خانه و آپارتمان تمایز قائل شویم.

دکتر عباسی در ادامه افزود: بوسیدن فرزند کاری شایسته و ضروری است اما اگر این بوسیدن در مقابل یک آدم یتیم انجام شود، چطور؟ آیا نمایش جایزه‌ای چون ماشین و خانه یا تبلیغاتی با رنگ و لعاب اشرافی در مقابل کسی که آرزوی این چیزها را دارد، محرومیت را به رخ او نمی‌کشد؟

عباسی در انتهای صحبت‌های خود تاکید کرد: برخی از گزاره‌ها و عبارت‌های مقاله نیاز به اثبات و ذکر منبع دارد. به‌طور مثال «بازار از رونق افتاده است» یا «تولیدکننده‌ها به سمت تبلیغ آمده‌اند».

در ادامه این جلسه حجت‌الاسلام میثم رستمی به عنوان دومین ناقد با بیان اینکه ناظر به مسائل فقهی صحبت خواهد کرد، گفت: در بحث علوم انسانی اسلامی گفتید که فقه موجود را منفعل می‌دانید اما لازم به تاکید است که تولید نظام از دل فقه نیست چون فقه را ناکارآمد نشان می‌دهد. این فقه برای ساخت نظام اجتماعی کافی نیست. با بایدها و نبایدها نمی‌توان نظام اجتماعی ساخت. در واقع در نظام‌سازی حتماً باید از فقه استفاده کنیم ولی این کافی نیست.

استاد سطوح عالی حوزه در ادامه افزود: این نگاه که فقه را منفعل می‌دانید، درست نیست. مثلاً بگوییم قرض‌الحسنه خوب است اما چرا فقه آن را واجب نکرده است؟! یا تبلیغات بد است، چرا تبلیغات حرام نیست؟! این نگاه ناقص است.

این پژوهشگر اقتصاد اسلامی افزود: شما در جایی از مقاله گفتید که تبلیغات باعث مصرف‌گرایی شد، اما این عبارت دقیق نیست. بعد از انقلاب صنعتی این مصرف‌گرایی رونق گرفت.

حجت‌الاسلام رستمی با بیان اینکه در برداشت از برخی از آیات و روایات ذوقی عمل شده است، گفت: به‌طور مثال شما آیه‌ای آورده‌اید و در بیان مفهوم آن گفته‌اید که نماز از حرص جلوگیری می‌کند اما از آن آیه چنین برداشتی نمی‌توان کرد. نکته دیگر آنکه در این مقاله مرز بین «حرص»، «غبطه» و «رغبت» نیز مشخص نشده است.

وی افزود: علت‌ها و اتفاقات در امور فقهی قابل تعمیم نیست. مثلاً بگوییم فلان موضوع باعث فلان اتفاق می‌شود. اگر اتفاق نیفتاد چه؟

رستمی با اشاره به اینکه بین عقلانیت در اقتصاد و عقلانیت در دین به خاطر اشتراک لفظی خلط شده است گفت: تمرکز شما در یک موضوع باعث شده تا از جوانب قضیه غافل شوید. به‌طور مثال آیا تولید کالای لوکس با توجه به دیدگاه‌های شما حرام است؟ آیا رفتن به شهربازی چون باعث غفلت انسان می‌شود، حرام است؟ به همین دلیل است که فقه وارد این جزئیات نمی‌شود و بنده پیشنهاد می‌کنم شما بدون اینکه وارد امور فقهی شوید و بگویید فلان کار حرام یا مباح است، از نگاه قانونی مسئله تبلیغات را بررسی بفرمایید.

در پایان این جلسه دکتر مسعودی پور با بیان اینکه «اگر می‌گوییم فقه ناکارآمد است، به دلیل آن است که می‌گوید من موضوع‌شناسی نمی‌کنم و برای همین وارد موضوعات تخصصی نمی‌شود» به بخشی از انتقادات و نظرات داوران پاسخ داد.